Klocek Podróżnik

Cywilizacje rdzennych mieszkańców Ameryki istniały i kształtowały Meksyk przez około 3 000 lat. Niektóre plemiona współistniały w tym samym okresie, prowadząc wspólny handel i intensywną wymianę kulturową. Inne zaś były w stanie wojny, a dzięki podbojom terytorialnym dochodziło do mieszania się różnych grup, co przyczyniało się do powstawania nowych pokoleń etnicznych. Narody zamieszkujące ten obszar były pod wieloma względami podobne i wzajemnie na siebie wpływały w dziedzinach takich jak rolnictwo, astrologia, religia, sztuka oraz architektura.
Najwcześniejszą znaną cywilizacją Meksyku byli Olmekowie. Po nich panowały kultury Zapoteków, Teotihuacanów oraz Tolteków, a ostatnim wielkim imperium było królestwo Méxica (Azteków).
Pod patronatem Kościoła Katolickiego, najazd armii hiszpańskiej pod wodzą Hernán'a Cortés'a doprowadził do ostatecznego upadku rodzimych społeczności Meksyku oraz do zniszczenia niezwykłych cywilizacji zamieszkujących te ziemie.

Cywilizacja Majów

Obecnie na świecie żyje ponad 6 milionów Majów. Termin „Majowie“ w szerokim znaczeniu odnosi się do całego narodu, który składa się z wielu grup etnicznych, z których każda zachowuje swoją unikalną kulturę. Majowie zamieszkują głównie Meksyk, szczególnie w rejonie Półwyspu Jukatańskiego, a także w stanach Chiapas i Tabasco. Oprócz Meksyku, żyją także w Belize, Gwatemali, Hondurasie i Salvadorze. W większości są to społeczności ubogie, trudniące się rolnictwem, hodowlą zwierząt, rybołówstwem oraz rzemiosłem.

Stan Quintana Roo jest obecnie głównym centrum turystycznym Meksyku. W przeszłości obszar ten stanowił ważny ośrodek wysoko rozwiniętej cywilizacji Majów.
U wybrzeży Jukatanu znajduje się niewielka wyspa znana jako Isla Mujeres. Już na długo przed naszą erą była ona użytkowana przez Majów, którzy stworzyli na jej terenie miejsce kultu bogini płodności i brzemienności – Ixchel.

Starożytne miasto Tulum, usytuowane na wschodnim wybrzeżu półwyspu Jukatan, otoczone było murami, które otwierały się w kierunku morza. Ten złożony kompleks pełnił różnorodne funkcje, w tym rolę ośrodka obserwacji astronomicznych, ze szczególnym uwzględnieniem planety Wenus. Dzięki swojemu strategicznemu położeniu oraz rozwiniętemu systemowi obronnemu, Tulum prawdopodobnie stanowiło istotny węzeł handlowy Majów, a podczas hiszpańskiego podboju pozostawało aktywnym centrum religijnym.

Jedna z lokalnych rodzin uprzejmie zezwala nam na wgląd w ich codzienne życie i zaprasza do swojej chaty.

Wnętrze chaty składa się z jednego pomieszczenia oraz półotwartej dobudówki, pełniącej funkcję kuchni. Posiłki przygotowuje się na otwartym palenisku, dlatego kuchnia nie jest w pełni zadaszona – ma jedynie trzy ścianki chroniące przed wiatrem. W głównym pomieszczeniu mieszkalnym znajdują się dwa większe łóżka, kilka zawieszonych hamaków oraz stół z kilkoma taboretami.
Zbliża się Dzień Zmarłych (Día de Muertos), najstarsze i najważniejsze święto w Meksyku. Na stole stoi tradycyjny ołtarzyk poświęcony zmarłym przodkom i krewnym. Choć Día de Muertos obchodzony jest równocześnie z katolickim Dniem Zaduszek i Wszystkich Świętych, jego korzenie sięgają czasów prekolumbijskich, a tradycja ta ma już prawdopodobnie 3 000 lat.
Gospodyni proponuje nam mały poczęstunek w postaci własnoręcznie wykonanych tortilli oraz pieczonego kurczaka w sosie. Mimo obaw przed tak zwaną „Zemstą Montezumy“ (zakażeniem przewodu pokarmowego), zdajemy sobie sprawę z wagi zaproszenia i faktu, że ci ubodzy ludzie dzielą się z nami tym, co mają najcenniejszego. Postanawiamy zatem spróbować tego specjału, przygotowanego w bardzo prowizorycznych warunkach. Okazuje się, że tortilla jest najsmaczniejsza, jaką kiedykolwiek jadłem!

Ruiny miasta Chichén Itzá, datowane na okres między IV a VI wiekiem naszej ery, stanowią jedno z największych i najważniejszych stanowisk archeologicznych na Półwyspie Jukatan. Obiekt ten został uznany za jeden z siedmiu nowych cudów świata.
W centrum Chichén Itzá znajdują się liczne monumentalne budowle, wśród których wyróżnia się wspaniale zachowana, duża piramida schodkowa, znana jako El Castillo lub piramida Kukulkán'a. Miasto musiało odgrywać istotną rolę w państwie Majów, jednak jego dokładne znaczenie wciąż pozostaje tajemnicą.

Piramida El Castillo jest poświęcona bogu Kukulkán, przedstawianemu w postaci upierzonego węża. Na północnej stronie tej budowli, podczas wiosennej i jesiennej równonocy, można podziwiać niezwykły spektakl. Kiedy słońce zachodzi, cień rzucany przez narożnik schodkowej i pochyłej konstrukcji pada na ścianę podstawy schodów, tworząc iluzję węża, który zsuwa się ze szczytu ku ziemi. Z czterech ciągów schodów na każdej stronie piramidy, jedynie północne zakończone są głowami Kukulkán'a, co sugeruje, że ten efekt został starannie zaplanowany przez budowniczych świątyni.

W Chichén Itzá odkryto co najmniej 12 boisk do gry w ullamaliztli. Największe i najważniejsze spośród wszystkich wybudowanych przez Majów znajduje się właśnie w tym miejscu.
Z powodu ograniczonej liczby miejsc na murach Wielkiego Boiska, spektakl mogła oglądać jedynie wąska grupa widzów. Ze względu na swoje rozmiary oraz wysokość, na której umocowane były pierścienie (bramki), Wielkie Boisko w Chichén Itzá prawdopodobnie nie było przeznaczone do rozgrywek, lecz służyło celom reprezentacyjnym i być może także religijnym.
Do gry w ullamaliztli wykorzystywano kauczukową piłkę, wyrabianą z soku mlecznego drzew chicle. Gracze podbijali ją biodrem lub udem, starając się przerzucić ją przez jeden z kamiennych pierścieni, umocowanych na bocznych murach, zazwyczaj na wysokości około czterech metrów. Ponieważ piłka ważyła od trzech do czterech kilogramów, używano specjalnych ochraniaczy na biodra, wykonanych z kamienia, drewna lub twardej skóry.

Cenoty to rodzaj krasowych studni utworzonych w skałach wapiennych, które są ze sobą połączone i wypełnione podziemnymi zasobami wody gruntowej. Z powodu rzadkich opadów deszczu i braku rzek, niegdyś stanowiły one główne źródło wody. Duże miasta i osady powstawały w bliskim sąsiedztwie tych naturalnych studni, które, jak wierzono, prowadziły do Xibalbá – miejsca trwogi, stanowiącego najniższy poziom „Wszechświata Majów“. Xibalbá przywodzi na myśl Hades z mitologii starożytnej Grecji.
W Chichén Itzá znajduje się najbardziej znana cenote na Jukatanie – tak zwana Święta Studnia (Cenote Sagrado). Ma niemal okrągły kształt i średnicę 55 metrów. Z jej dna wydobyto tysiące znalezisk archeologicznych, w tym ozdoby, kosztowności, wyroby ceramiczne, a także ponad 50 ludzkich szkieletów.

Caracol był wznoszony w kilku etapach, a w ostatniej fazie przekształcony w astronomiczne obserwatorium. Nazwa „Caracol“ (Ślimak) odnosi się do wąskich, spiralnych schodów, które prowadzą do górnej części wieży. Na szczycie tej budowli znajduje się komnata, w której rozmieszczono promieniście kilka głębokich i wąskich okien obserwacyjnych, umożliwiających badanie nieboskłonu.

W miejscu dzisiejszego miasta Mérida niegdyś znajdowała się rozległa osada Majów, wyróżniająca się wysokimi platformami w kształcie piramid, na których wzniesiono budynki. Największa z tych platform została przebudowana przez Hiszpanów na klasztor franciszkanów, a później przekształcona w twierdzę San Benito.
Obecna nazwa miasta nawiązuje do hiszpańskiego Mérida, gdzie znajdowały się niegdyś potężne pozostałości architektoniczne imperium rzymskiego. Nazwa ta została wybrana nieprzypadkowo, ponieważ kojarzono je ze wspaniałymi prekolumbijskimi budowlami w tej okolicy. Niestety, zarówno w hiszpańskiej Méridzie, jak i w nowo założonej Méridzie w Meksyku, monumentalne budowle były wykorzystywane jako materiał budowlany do wznoszenia nowych struktur. W rezultacie, piramidy Méridy zostały niemal całkowicie zniszczone już na początku XX wieku.

Katedra świętego Ildefonsa jest najstarszą katedrą w Meksyku. Wzniesiona jest z bloków pochodzących z prekolumbijskich budowli.

Na południe od Méridy znajdują się kolejne ruiny dużego i kulturowo znaczącego miasta na Jukatanie – stanowiska archeologicznego Uxmal. Obecnie należą do najczęściej odwiedzanych pozostałości architektonicznych starożytnych Majów, które po odrestaurowaniu doskonale odzwierciedlają jego oryginalny wygląd.
Szczególnie wyróżniającą się budowlą jest Piramida Czarownika, której oficjalnie uznawana wysokość wynosi 35 metrów. Jest to bez wątpienia najbardziej charakterystyczna konstrukcja Majów na Jukatanie.

Najpotężniejszym pojedynczym budynkiem, mierzącym 100 metrów długości, jest Pałac Zarządcy, usytuowany na wysokiej platformie. Na podeście naprzeciw Pałacu umieszczono kamienną figurę przedstawiającą dwa połączone jaguary. Tworzą one „tron dwugłowego jaguara“, który prawdopodobnie służył władcy jako miejsce do siedzenia.

Podobnie jak wiele innych klasycznych miejsc w regionie, miasto Kabáh zostało opuszczone jeszcze przed przybyciem Hiszpanów.
Kábah było połączone z Uxmal utwardzoną drogą o długości 18 kilometrów i szerokości pięciu metrów, zakończoną po obu stronach bramami łukowymi. Drogi budowane przez starożytnych Majów, znane jako sacbé, łączyły poszczególne ośrodki rytualno-polityczne. Nazwa sacbé oznacza „Biała Droga“ i pochodzi od białych kamieni wapiennych, którymi były brukowane. Najdłuższa z dotychczas odkrytych dróg ma imponującą długość 300 kilometrów!

Miasto Cobá, w okresie swojej świetności, było jednym z największych ośrodków na Jukatanie. Podobnie jak wiele innych prekolumbijskich miast, również i ono zostało opuszczone z niewyjaśnionych przyczyn przed przybyciem Hiszpanów.
W Cobá znajdowało się ponad 20 utwardzonych dróg sacbé, z których niektóre były znacznie wyniesione ponad poziom gruntu. Drogi te przebiegały przez cały teren miasta, łącząc najbardziej odległe dzielnice. Jedna z nich prowadzi do oddalonego o 100 kilometrów na zachód ruin miasta Yaxunah.

Największą budowlą w Cobá jest piramida Nohoch Mul o wysokości 42 metrów. Na jej szczycie znajduje się niewielkie pomieszczenie rytualne z ołtarzem, do którego prowadzą schody liczące 120 kamiennych stopni.

Najwcześniejsze ślady osiedleńcze w Ek′ Balam sięgają okresu pomiędzy II a IV wiekiem naszej ery. Dominującą budowlą jest konstrukcja zwana najczęściej Akropolis'em. Bez wątpienia jest to największa zachowana budowla kultury Majów w północnej części Jukatanu. Jej wysokość wynosi 31 metrów, ale pierwotnie była o sześć metrów wyższa.

Izamal to niewielkie miasteczko, którego historia sięga okresu pomiędzy VII a IV wiekiem przed naszą erą. Z miasta wychodziły dwie ważne drogi sacbé, łączące je z obecnie ruinami miast Majów: Aké i Kantunil. W centrum współczesnego Izamal znajdują się imponujące, wysokie platformy, na których niegdyś wznosiły się świątynie poświęcone znaczącym bóstwom.
Jedna z piramidowych platform stała się fundamentem dla obecnego klasztoru Franciszkanów. Niestety, wcześniejszy wygląd platformy jest nieznany, ponieważ została ona przebudowana na plac przed klasztornym kościołem, który znajduje się wiele metrów powyżej poziomu ulic. Z tego powodu zbudowano dwie rampy wejściowe, które z pewnością nie mają nic wspólnego z pierwotnym wyglądem platformy.

Aby utrzymać poziom klasztoru i kościoła do atrium powstałego na platformie, konieczne było wzniesienie wysokich, solidnych murów. Powstały one oczywiście z kamieni wziętych ze zniszczonych świątyń Majów.

Piramida schodkowa Kinich Kak Mó, największa platforma w Izamal, została wzniesiona pomiędzy VI a VII wiekiem naszej ery i osiąga wysokość 36 metrów.

Od północnej strony na szczyt piramidy Kinich Kak Mó prowadzą strome, lecz niemonolityczne schody. Z kolei od strony południowej znajdują się monumentalne, megalityczne stopnie, wykute w ogromnych blokach skalnych.

Na miejscu wioski Majów znanej jako Kaan Peech powstała hiszpańska osada o nazwie Campeche, której nazwa jednoznacznie wywodzi się od wcześniejszej indiańskiej miejscowości. Osada ta szybko zyskała status istotnego portu na Półwyspie Jukatańskim, a jej wzrastające bogactwo było przyczyną regularnych ataków przez angielskich i holenderskich piratów.
Po szczególnie dotkliwych zniszczeniach, które niemalże zrównały miasto z ziemią, w 1688 roku rozpoczęto budowę fortyfikacji. Twierdza obejmowała 40 bloków mieszkalnych, a jej pozostałości stanowią obecnie ważną atrakcję historyczną miasta.

W okolicach miasta Palenque, położonego w stanie Chiapas, odkryto ruiny znaczącego miasta Majów, którego historyczna nazwa brzmiała prawdopodobnie Lakamha. Indianie z plemienia Lacadonów, zamieszkujący pobliskie tereny, uważani są za bezpośrednich potomków dawnych mieszkańców Lakamhy. Obecnie to znane na całym świecie stanowisko archeologiczne nosi nazwę Palenque, od nazwy sąsiadującego nowoczesnego miasta.

Na południe od Palenque zbiegają się trzy rzeki tworząc ciąg około 500 niewielkich, ale spektakularnych wodospadów, nazywanych Agua Azul. Chociaż Agua Azul jako destynacja turystyczna nie jest bezpośrednio związana z wielkimi cywilizacjami prekolumbijskimi, okoliczne rejony Chiapas od najdawniejszych czasów zamieszkiwały liczne plemiona cywilizacji Majów.

Początkowo San Cristóbal de Las Casas pełnił jedynie rolę bazy obronnej przed atakami lokalnych szczepów Majów. Miasto przyjęło obecną nazwę San Cristóbal po kilku wcześniejszych modyfikacjach. Przydomek „de las Casas“ został dodany później, na cześć hiszpańskiego dominikanina Bartolomé de las Casas, który jako biskup Chiapas w okresie kolonialnym walczył w obronie praw rdzennych mieszkańców.

Tereny górskie wokół San Cristóbal zamieszkane są głównie przez Indian. Wyjątkowo ciekawe są wioski Majów ze szczepu Tzotzil, jak na przykład San Juan Chamula i Zinacantán.

Hiszpańscy konkwistadorzy zmuszali prekolumbijskich Indian do osiedlania się na coraz wyższych i mniej urodzajnych terenach. W rezultacie, w dolinie górskiego pasma Sierra Madre, na wysokości 2 300 metrów, w 1528 roku powstała gmina San Juan Chamula. Jak w wielu regionach Ameryki Łacińskiej, mieszkańcy byli przymuszani do przyjęcia katolickiej wiary oraz do wykonywania ciężkich prac niewolniczych. Niemniej jednak, prowincja Chiapas sprzeciwiała się hiszpańskiej dominacji, pozostając nieposłuszna aż do współczesnych czasów. Indianie Tzotzil z Chamula dwukrotnie wystąpili przeciwko Hiszpanom, a później także przeciwko władzom meksykańskim.
Odwiedziny w gminie San Juan Chamula wiążą się z wieloma zakazami. Na przykład, zabronione jest fotografowanie mieszkańców, którzy wierzą, że aparat „kradnie“ im duszę, co czyni ich bezbronnymi i podatnymi na choroby oraz nieszczęścia.
W Chamula mieszka około 4 000 Indian, rozdartych wewnętrznie pomiędzy tradycyjnymi wierzeniami Majów a chrześcijaństwem narzuconym przez najeźdźców. Centrum duchowe tej społeczności stanowi parafia św. Jana (San Juan). Kościół katolicki musiał zaakceptować synkretyczny kult Jana Chrzciciela, a od 1870 roku Watykan uznaje parafię Chamula za obcą.
Religia Indian Tzotzil łączy w sobie kult chrześcijańskich świętych oraz tradycyjne rytuały Majów, odprawiane codziennie w lokalnym kościele. Po wygnaniu katolickiego kapłana nabożeństwa chrześcijańskie przestały się odbywać, a wnętrze kościoła pozbawione jest ławek do siedzenia czy klękania – posadzkę wypełniają gałązki i igły sosnowe. Choć na ołtarzu wisi wizerunek ukrzyżowanego Chrystusa, nie jest on uważany za władcę tej świątyni. Centralną postacią jest Jan Chrzciciel, któremu Indianie nadali własną liturgię. W ich wierzeniach jedynym sakramentem mającym znaczenie jest chrzest.
W tutejszej hierarchii Jan Chrzciciel zajmuje miejsce ponad Chrystusem – to on ochrzcił Jezusa, a nie odwrotnie. Jan Chrzciciel spogląda z olbrzymiego obrazu wiszącego nad ołtarzem na tradycyjne obrzędy oraz na niezliczone kolorowe świeczki stojące na podłodze świątyni. Po jego bokach ustawione są figury świętych, a ukrzyżowany Jezus oraz Maria, stojąca na neonowo kolorowym podeście, muszą zadowolić się miejscem w tle. Wewnątrz kościoła unosi się dym, w którym wyczuwalny jest zapach kadzideł, tytoniu i alkoholu.
Szamani i szamanki, mrucząc magiczne formuły i co jakiś czas silnie bekając, zaklinają złe duchy, prowokując je do przejścia na żywą kurę. Po obrzędzie kura zostaje rytualnie zabita w tylnej nawie kościoła, spryskana Coca Colą, a następnie jak najszybciej oskubana i zbadana pod kątem zmian na ciele. Do rytuału należy również palenie tytoniu oraz upajanie się tradycyjnie wytwarzanym alkoholem z trzciny cukrowej, zwanym Posch, a także sporadyczne spluwanie na kościelną posadzkę. W trakcie ceremonii wypowiadane są nie tylko ciche mantry magicznych formuł, ale również głośne zaklęcia, którym towarzyszy silne pstrykanie palcami. Niektórzy z wiernych, siedząc na posadzce przy zapalonych świecach, nacierają ramiona krwią zabitej kury, a następnie, pociągając obfity łyk z butelki coli, wydają głośne bekanie. Według wierzeń mieszkańców Chamula, w ten sposób zostają oczyszczeni, uzdrowieni lub rozgrzeszeni.
Kościół San Juan jest jednym z niewielu jeszcze zachowanych przykładów tradycyjnej przestrzeni sakralnej prekolumbijskiej ludności.
W Chamula mieszkańcy posługują się własnym językiem, a tylko niewielu z nich potrafi porozumiewać się po hiszpańsku. Posiadają swoją administrację i system prawny. Na przykład tradycyjny ślub ma swoją specyfikę – mężczyzna i kobieta zawierają jedynie umowę ograniczoną na jeden rok. Panuje poligamia, a mężczyzna może mieć do trzech żon, które często „poślubiane“ są już jako trzynastoletnie dziewczęta. Większość mieszkańców Chamula odmawia korzystania z leczenia w szpitalu, a nawet w przypadku ciężkich chorób decydują się na oddanie się mocy i rytuałom szamanów odprawianym w kościele San Juan Chamula.

Podobnie jak w Chamula, w San Lorenzo Zinacantán również mieszkają Indianie należący do szczepu Tzotzil, posługujący się tym samym językiem. Fotografowanie wnętrza kościoła jest co prawda zabronione, ale sami mieszkańcy nie boją się aparatów fotograficznych. Zinacantán to spokojna wioska, w której życie toczy się w tradycyjny sposób. Mężczyźni hodują kwiaty, przede wszystkim róże, i sprzedają je na eksport. Jak mówią, kobiety mają do tego „za gorące ręce“. Indianki zajmują się natomiast hodowlą owiec oraz wytwarzaniem tradycyjnych wyrobów tkackich.

Kanion Sumidero znajduje się na przełomie rzeki Grijalva. Jest to spektakularne miejsce o dużym znaczeniu ekologicznym i turystycznym.
Historia związana z podbojem Meksyku przez hiszpańskich konkwistadorów, szczególnie w kontekście plemion Majów, jest tragiczna. W trakcie tego okresu wiele społeczności Majów, w tym plemię Chiapa, stawiło opór hiszpańskim najeźdźcom. Zdarzenia, w których kobiety i dzieci rzucały się z klifów kanionu, aby uniknąć niewolnictwa lub brutalnego traktowania, są częścią tej mrocznej historii. Ten dramatyczny akt desperacji miał miejsce w kontekście prób zachowania wolności i godności, co miało wpływ na losy całych społeczności i obecnie jest często przytaczane jako symbol oporu i tragedii, która dotknęła ludność Majów w czasie kolonizacji.

Cywilizacja Zapoteków

W czasach prekolumbijskich Zapotekowie stworzyli jedną z trzech wielkich kultur mezoamerykańskich. Osiedlili się w Dolinie Oaxaca około 1400 roku przed naszą erą, budując pierwsze osady nad brzegami rzek. Około 500 roku przed naszą erą centrum ich cywilizacji przeniosło się do Monte Albán, które stało się najważniejszym ośrodkiem Zapoteków i było zamieszkiwane do około 900 roku naszej ery. W okresie swojej świetności (300–900 naszej ery) rozwijali piśmiennictwo, sztukę oraz techniki obróbki metali.
Zapotekowie sami siebie określali jako Be'ena'a zaa lub Peni zaa, co oznacza „Ludzie chmur“. Natomiast nazwa „Zapoteca“ pochodzi z języka nahuatl (języka Azteków) i tłumaczy się jako „mieszkańcy miejsca, gdzie rośnie sapote“.
Obecnie w Meksyku mieszka około 785 000 przedstawicieli tego narodu, głównie w środkowo–wschodniej części obecnego stanu Oaxaca.

W miejscowości Mitla, w stanie Oaxaca, znajdują się ruiny budowli Zapoteków pochodzące z końca I wieku naszej ery. Jednakże, na podstawie znalezisk archeologicznych, można stwierdzić, że miejsce to zostało założone już 500 lat przed naszą erą. W przeciwieństwie do większości prekolumbijskich miast Mezoameryki, w których dominującą rolę odgrywały budowle sakralne, Mitla wyróżnia się jako kompleks pałacowy. Jego podziemia skrywają grobowce, które również przybierają formę pałaców.

Aby zredukować znaczenie pierwotnej religii i upokorzyć miejscową ludność, Hiszpanie dokonali częściowego zniszczenia jednej z indiańskich świątyń, wykorzystując materiały z rozbiórki do wzniesienia katolickiego kościoła w jej miejscu. Tego typu praktyki były powszechnie stosowane przez konkwistadorów oraz Kościół Chrześcijański na wszystkich terenach, które znalazły się pod ich kontrolą.

Santa María del Tule leży na obrzeżu miasta Oaxaca. Miasteczko znane jest z jednego z najstarszych drzew świata, mającego już pond 2 000 lat! Rosnący tutaj egzemplarz Cypryśnika meksykańskiego, zwanego również drzewem Montezumy, ma pień o przekroju ponad 14 metrów i jest tym samym również najgrubszym drzewem na świecie.

Cywilizacje Olmeków i Zapoteków

O cywilizacji Olmeków wiadomo niewiele. Terminem tym określa się plemiona zamieszkujące Mezoamerykę od około 2000 roku przed naszą erą, czyli od momentu przejścia od trybu koczowniczego do osiadłego życia. Olmekowie osiedlili się na brzegach rzek i jezior, obejmując obszary od Zatoki Meksykańskiej po górzyste tereny w głębi lądu, tworząc kulturę charakteryzującą się wspólnymi cechami i tradycjami.
Nazwa „Olmeca“ oznacza „ludzi z krainy kauczuku“ i pochodzi od Azteków, którzy tak nazywali mieszkańców regionu nad Zatoką Meksykańską, a kraj ten określali jako Olman.
Olmekowie są uważani za twórców pierwszej wysoko rozwiniętej cywilizacji w Mezoameryce. Do ich najważniejszych osiągnięć należą monumentalne schodkowe piramidy ze świątyniami na szczycie, budowane z ziemi i obłożone kamiennymi płytami. Posiadali podstawy matematyki oraz kalendarza, a także stworzyli wczesne formy hieroglificznego pisma, znanego jako epi–olmeckie.

Monte Albán, niegdyś znaczące centrum kulturalne Mezoameryki, zostało założone przez Olmeków, od których pochodzą najstarsze budowle tego kompleksu. W kolejnych wiekach miasto pełniło funkcję duchowego i administracyjnego ośrodka Zapoteków, a następnie, w późniejszym okresie, weszło w skład imperium Misteków.
Największy rozkwit Monte Albán przypada na V i VI wiek. Od początku VIII wieku zaczęło jednak tracić na znaczeniu, a po 250 latach zostało całkowicie opuszczone. Ostatecznie służyło Mistekom jedynie jako miejsce pochówku dygnitarzy.
W połowie XV wieku dolina Oaxaca, wraz z Monte Albán, została włączona do imperium Azteków.

Charakterystyczne dla Monte Albán są ponad 300 kamienne stele z wykutymi na nich płaskorzeźbami oraz najstarsze hieroglify w Mezoameryce. Dominującym motywem tych monumentów są tak zwani Danzantes (tancerze), choć XIX-wieczna teoria, sugerująca, że rzeczywiście przedstawiają one tancerzy, została później skutecznie obalona. Na stele widnieją wizerunki nagich mężczyzn w dziwacznych, powyginanych pozach, z których część ukazuje także osoby okaleczone. Te płaskorzeźby, pochodzące z najwcześniejszego okresu panowania Olmeków (około VI–I wieku przed naszą erą), jednoznacznie ilustrują wodzów konkurencyjnych osad i wiosek, które zostały podbite przez Monte Albán.

Na wyrównanym szczycie góry znajduje się centrum ceremonialne, w którego sercu założono wielki plac otoczony najważniejszymi budowlami. Na zboczach znajdują się sztucznie założone tarasy oraz dziesiątki kopców grobowych, rozłożonych wokół całego wzniesienia.

Miasto Oaxaca znajduje się w dolinie górskiego pasma Sierra Madre del Sur. Jego nazwa wywodzi się z azteckiego języka Nahuatl, od popularnie używanej w czasach panowania Azteków nazwy Huāxyacac. W wyniku adaptacji językowej do wymowy hiszpańskich najeźdźców, nazwa została przekształcona najpierw w „Guaxaca“, a następnie przyjęła obecną formę Oaxaca.

Region Oaxaca jest znany nie tylko z malowniczych krajobrazów, ale przede wszystkim z wyśmienitej kuchni oraz alkoholu o wyjątkowym charakterze – Mezcalu.
Choć nazwa Tequila cieszy się powszechnym uznaniem, termin Mezcal wciąż pozostaje stosunkowo mało rozpoznawalny.
Podstawą zarówno Tequili, jak i Mezcalu są agawy. W odróżnieniu od Tequili, która produkowana jest wyłącznie z agawy niebieskiej, Mezcal powstaje z różnych odmian agawy zielonej, co znacząco wpływa na jego bogactwo smakowe. Najczęściej wykorzystywaną odmianą przez tak zwanych Mezcaleros jest Espadin, z której powstaje przeważająca część całej produkcji.

W przeciwieństwie do Tequili, Mezcal nie jest destylowany ze sfermentowanego soku, lecz z całego rdzenia agawy, który może ważyć nawet do 100 kilogramów. Rdzenie te umieszcza się w całości lub w mniejszych fragmentach w tak zwanym „piecu ziemnym“. Jest to prosty dół wykopany w ziemi, czasami wyłożony kamieniami lub cegłami, w którym rozpalane jest ognisko, na które układa się agawy. Całość przysypuje się ziemią, pozostawiając na wierzchu otwór, przez który od czasu do czasu wlewa się wodę. Dzięki temu agawy pieką się przez kilka dni, aż wysoka temperatura przekształci zawartą w nich skrobię w niezbędny do fermentacji cukier.

Po upieczeniu rdzenie są poddawane miażdżeniu. Tradycyjnie dokonuje się tego w tak zwanej Tahonie – okrągłej wannie z wielkim kamieniem młyńskim obracanym siłą koni lub osłów. Uzyskany w Tahonie przecier umieszcza się w pojemnikach wykonanych z kamienia, gliny, drewna lub czasami ze skóry zwierzęcej, gdzie pozostaje do fermentacji. Pojemniki te są otwarte, co pozwala dzikim drożdżom na samodzielne, bez zewnętrznej kontroli, przekształcenie cukru w alkohol. Proces destylacji, ze względu na zbyt niską temperaturę, przeprowadza się najczęściej na otwartym ogniu w dwóch etapach, co prowadzi do uzyskania wysokoprocentowego trunku.

Droga do Cuernavaca w stanie Morelos prowadzi częściowo przez dziki, spieczony słońcem i niemal bezludny łańcuch górski Sierra Madre de Oaxaca. Krajobraz tego regionu charakteryzuje się krzewami cierniowymi, interesującymi formacjami skalnymi oraz obecnością olbrzymich kaktusów, które w niektórych miejscach rosną w niezwykle dużych skupiskach. Te majestatyczne sukulenty mogą osiągać wysokość do 15 metrów, a ich pnie mają objętość sięgającą nawet jednego metra.

Zwyczaj świętowania Dnia Zmarłych w Meksyku został uznany przez UNESCO za Arcydzieło Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości i wpisany na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. Niestety, tradycyjny przebieg tych uroczystości staje się coraz bardziej zagrożony przez komercyjny fenomen Halloween, który przybył z Ameryki Północnej i stopniowo wypacza oryginalne obchody.

Region Taxco

Przed przybyciem Hiszpanów wioska społeczności tubylczej, znana jako Taxco, znajdowała się około dziesięciu kilometrów na południe od obecnego, nowoczesnego miasta. Aktualnie nazywana jest Taxco El Viejo (Stare Taxco). W czasach prekolumbijskich ta osada odgrywała kluczową rolę w regionie, będąc siedzibą azteckiego namiestnika odpowiedzialnego za pobór danin w siedmiu okolicznych dystryktach.

Taxco, malowniczo położone w stanie Guerrero na stromym zboczu masywu Sierra Madre del Sur, ma bogatą historię. W 1528 roku Hiszpanie założyli osadę, na miejscu dawnej indiańskiej wioski i nadali jej nazwę Taxco (obecnie Taxco El Viejo). Wkrótce po założeniu osady rozpoczęto wydobycie srebra w okolicy, co w XVIII wieku przyniosło ogromne zyski. Jeden z właścicieli kopalni zdobył fortunę na wydobyciu tego kruszcu i przez pewien czas stał się najbogatszym człowiekiem Meksyku. W podziękowaniu za swoje sukcesy zafundował miastu kościół Santa Prisca, który dzięki swojemu kolonialnemu stylowi (barokowi kolonialnemu) zyskał status jednego z najbardziej znanych kościołów w Ameryce.
Taxco przez długi czas pozostawało ważnym ośrodkiem wydobycia srebra i do dziś nosi miano „srebrnego miasta“. Choć obecnie w mieście funkcjonuje jeszcze kopalnia, większość srebra wykorzystywanego do produkcji wyrobów sprzedawanych w Taxco pochodzi z wydobycia w Guanajuato. Obecnie najważniejszą gałęzią gospodarczą pozostaje turystyka.

Cywilizacja Méxica (Azteków)

Zgodnie z azteckimi zapiskami, Tenochtitlán zostało założone w 1345 roku, kiedy grupa nomadów z północy osiedliła się na jednej z wysp jeziora Texcoco. Osada szybko się rozwijała, a jej mieszkańcy zagospodarowywali kolejne wysepki i tereny podmokłe na rozległym jeziorze. Aztecy, właściwie Méxica, jak nazywali siebie, nieustannie poszerzali swoje wpływy. Najpierw podbili całą dolinę zbrojnie lub posiłkując się intrygami i sprzyjającymi sojuszami, a na sto lat przed przybyciem Hiszpanów stworzyli potężne imperium.
W 1519 roku, kiedy konkwistadorzy pod wodzą Hernán'a Cortés'a przybyli do Tenochtitlán, miasto liczyło około 60 000 mieszkańców. Liczba ponad 200 000, pojawiająca się w niektórych historycznych przekazach, wydaje się być znacznie przesadzona. Jak zauważył amerykański historyk Matthew Restall, powierzchnia zaledwie 14 kilometrów kwadratowych, na której rozciągało się miasto, jest zdecydowanie za mała, by uzasadnić status rzekomej mega metropolii.
Spotkanie Cortés'a z azteckim władcą Montezumą (właściwie Motcuhzma) to moment, który na zawsze zmienił dzieje całego świata. Jest to jednak chwila, którą według Matthew Restall'a należy opisać na nowo, ponieważ triumf Hernán'a Cortés'a, tak jak jest obecnie przedstawiany w podręcznikach i przekazach historycznych, w rzeczywistości nigdy nie miał miejsca. To zniekształcenie prawdy wynika z jednostronności źródeł, w których brakuje współczesnych dokumentów w nahuatl, języku Azteków. Konkwistadorzy zniszczyli wiele zapisów tubylców, które mogłyby wiernie odzwierciedlić te wydarzenia. Historia jest pisana po hiszpańsku, w języku zwycięzców, a nasza rzekoma wiedza opiera się wyłącznie na raportach jednej strony.
Hernán Cortés przybył na atlantyckie wybrzeże Ameryki Środkowej z jedenastoma statkami i od 500 do 600 ludźmi. Zgodnie z popularną wersją, aztecki władca Montezuma, rządzący rozległym terytorium od Atlantyku po Pacyfik, od półpustyń na północy po dżungle na południowych nizinach, miał obsypać Hiszpanów cennymi darami i pokornie zrezygnować ze swojego imperium, zaślepiony umiejętnościami wojennymi konkwistadorów, którzy, siejąc strach i przerażenie, dysponowali bronią palną i końmi. Miał uwierzyć, że Cortés jest powracającym białogłowym, brodatym bogiem Quetzalcoatl, który przyszedł, aby wypełnić pradawne proroctwo.
Jednak najnowsze badania coraz częściej podważają ten powszechnie uznawany fakt historyczny, ujawniając, że to wyimaginowana opowieść stworzona przez Cortés'a i jego zwolenników. Historia rzekomo mrocznego imperium, zamieszkałego przez okrutnych kanibali i krwiożerczych wojowników, ukazuje się w nowym świetle jako oaza piękna i wysokiej kultury.
Restall zwraca uwagę na wspaniałe osiągnięcia kultury Azteków, takie jak ogrody zoologiczne Montezumy oraz jego zbiory, a także na pałac radości i wiedzy, który znajdował się w centrum miasta. Metropolia Azteków była podzielona kanałami i bulwarami oraz otoczona pływającymi ogrodami. Do miasta prowadziły brukowane groble, które przebiegały przez dzielnice rzemieślników, medyków, złotników i kamieniarzy, prowadząc do rezydencji w sercu metropolii. Kompleks pałacowy Montezumy obejmował arsenały, archiwa oraz bibliotekę. Po wschodniej stronie mieściły się ogrody i parki zoologiczne z setkami gatunków roślin i zwierząt, podczas gdy po zachodniej stronie znajdowały się obszerne otwarte woliery dla ptaków.
Matthew Restall przenosi Cortés'a na dalszy plan, co umożliwia głębsze zrozumienie historycznego kontekstu. Jedna z jego tez głosi, że upadek azteckiej metropolii Tenochtitlán był przede wszystkim wynikiem wewnętrznych wojen między rdzennymi ludami. Obecnie również inni naukowcy podzielają to spojrzenie. Hiszpański triumf okazał się w rzeczywistości udanym buntem rdzennych grup etnicznych przeciwko ich lennym panom, Aztekom. Cortés odegrał jedynie drugoplanową rolę w tych wewnętrznych zawirowaniach.
Około 300 lat przed przybyciem Hiszpanów Aztekowie najechali tereny dzisiejszego środkowego Meksyku, podbijając i zmuszając miejscowe plemiona do wprowadzenia systemu feudalnego. Aztekowie, powszechnie znienawidzeni jako prześladowcy, rządzili dzięki kruchym sojuszom i wymuszonym aliansom, co prowadziło do krwawych zamieszek. Hiszpanie stali się jedynie pionkiem w tej grze wydarzeń. W 1521 roku stolica Azteków, Tenochtitlán, została otoczona przez wrogów. Dziesiątki tysięcy wojowników oblegało metropolię, a odsetek Hiszpanów wśród napastników wynosił zaledwie około 1 procent. To nie Europejczycy podbili Tenochtitlán, ale sojusz dziesiątek miast i regionów, który powstał przeciwko Aztekom, na czele z ludem Tlaxcaltec oraz miastem–państwem Texcoco. Zwycięzcy zawarli diabelski pakt z Hiszpanami, którzy stopniowo, przez dziesięciolecia i wieki, zyskali przewagę w Ameryce Środkowej.
Dlaczego Tlaxcaltec'owie podjęli tak kontrowersyjną decyzję? Uznali, że to działanie ma sens z taktycznego punktu widzenia.
Walki o władzę oraz intrygi wśród rdzennej ludności nie były jednak jedynymi przyczynami zwycięstwa konkwistadorów. Nie była to również lepsza broń Hiszpanów, gdyż uzbrojenie konkwistadorów nie miało decydującego znaczenia w porównaniu z przeważającą większością rdzennej ludności.
A co z osławionymi końmi? Te zwierzęta, pochodzące z odległych zakątków świata, były wówczas nieznane w Ameryce i zapewne mogły budzić przerażenie. To także jest mit. Już w drugim tygodniu walk rdzenni wojownicy unieszkodliwili połowę bojowych koni, traktując je jak duże jelenie, łatwe do zabicia. Co zatem naprawdę zadecydowało o wyniku tej wojny?
Niektórzy historycy szacują, że w ciągu zaledwie jednego roku około 40 procent populacji środkowego Meksyku padło ofiarą epidemii ospy, przywleczonej przez Hiszpanów. Wybuchł głód, wiele pól leżało odłogiem, a szlaki transportowe przestały funkcjonować. Hiszpańscy zdobywcy, bardziej odporni na chorobę, która już pustoszyła Europę, wkroczyli w próżnię władzy, co pozwoliło im na nowo napisać historię.
W 1522 roku rozpoczęto budowę nowego miasta na gruzach metropolii Azteków, które nazwano Meksyk i nadano mu prawa miejskie. Wkrótce stało się ono największym miastem w Nowej Hiszpanii, zarządzającym terenami sięgającymi od Kostaryki aż po Kalifornię. Obecnie jest jednym z największych i najbardziej dynamicznych miast na świecie.

Siedzibą władz Meksyku jest Pałac Narodowy, który został wzniesiony w 1563 roku jako rezydencja wicekróla Nowej Hiszpanii. Po zniszczeniach spowodowanych pożarami, pałac został odbudowany w 1692 roku, przybierając swoją obecną formę.

Znany meksykański artysta Diego Rivera, współtwórca narodowego programu sztuki nawiązującej do tradycji prekolumbijskich, otrzymał zamówienie na wykonanie murali (fresków) przy schodach wejściowych do Pałacu Narodowego. Freski odzwierciedlają epopeję Meksyku od czasów prekolumbijskich, przez hiszpańską kolonizację, czas niepodległości aż do Rewolucji Meksykańskiej. Są to jedne z najbardziej znanych i najważniejszych dzieł Rivery.

Budowa Katedry Metropolitana rozpoczęła się w 1573 roku na miejscu azteckiej dzielnicy świątynnej. Prace zakończono dopiero na początku XIX wieku wraz z ukończeniem kopuły. Katedra Metropolitana jest największą katedrą na kontynencie amerykańskim i została wpisana na listę 100 najbardziej zagrożonych budowli świata z powodu postępującego zniszczenia, spowodowanego osiadaniem na grząskim gruncie, na którym została wzniesiona.

Tuż obok katedry znajdują się ruiny najważniejszej budowli sakralnej Azteków, Świątyni Głównej. Miała ona kształt około sześćdziesięciometrowej piramidy schodkowej, na szczycie której znajdowały się dwie świątynie. Po upadku Tenochtitlán'u Hiszpanie prawie doszczętnie ją rozebrali.

Kamień Słońca (Piedra del Sol) to aztecka rzeźba wykonana z bazaltu, o średnicy około 3,6 metra i wysokości ponad jednego metra. Została odkryta podczas prac pomiarowych w pobliżu ruin Świątyni Głównej. Jeden z okręgów tego dwudziestoczterotonowego monolitu zawiera hieroglify przedstawiające 20 dni azteckiego miesiąca, co sprawiło, że przez długi czas błędnie uważano ją za kalendarz. W rzeczywistości przedstawia aztecką wizję powstania świata. Obecnie znajduje się w Antropologicznym Muzeum Narodowym, gdzie zajmuje honorowe miejsce w Sali poświęconej Aztekom.

Miasto Tlatelolco było pierwotnie odrębną osadą leżącą na jednej z wysp na jeziorze Texcoco, obecnie jest wchłonięte przez Mexico City. Podczas powstania Azteków zginęło tutaj przypuszczalnie około 40 000 Indian. Miasto zostało splądrowane i zniszczone przez konkwistadorów. Na ruinach wzniesiono kościół Santiago i przyległy do niego klasztor Santa-Cruz.

Xochimilco, jedna z 16 dzielnic miasta Meksyk, znana jest przede wszystkim z malowniczych „pływających ogrodów“. Historia tego miejsca sięga czasów prekolumbijskich, kiedy tereny i wyspy, zamieszkiwane przez różne plemiona, zyskały status państwa–miasta. W XV wieku zostały podbite i włączone do imperium Azteków. W okresie kolonialnym oraz na początku niepodległości Meksyku, Xochimilco pełniło rolę spichlerza dla stolicy.
Mimo że dzielnica od dawna jest częścią metropolii, nadal mieszka tutaj ludność indiańska z 14 różnych szczepów, która pielęgnuje tradycje wiejskie i uprawia małe pola na sztucznych wysepkach usytuowanych wzdłuż nabrzeży jeziora. Te wyspy tworzone są z ziemi oraz materiałów organicznych. Choć rolnictwo w Xochimilco wciąż odgrywa istotną rolę, jego znaczenie znacznie się zmniejszyło, a kanały stanowią jedynie niewielki fragment pierwotnego obszaru.

Cywilizacja Teotihuacán

Odkrycia archeologiczne wskazują, iż początki osadnictwa w Dolinie Meksyku sięgają około 1 500 lat przed naszą erą. Pierwsi mieszkańcy przybyli z południa, a ich potomkowie prawdopodobnie stali się późniejszymi mieszkańcami mistycznego Teotihuacán oraz okolicznych wiosek.
Wciąż pozostaje niejasne, kim dokładnie byli mieszkańcy Teotihuacán, ani też jaka była ich pierwotna nazwa. Pod koniec XIV wieku Aztekowie, przybywający z północy, dotarli do centralnego regionu górskiego Meksyku i natrafili na ruiny tego starożytnego miasta. Skojarzyli je ze swoim własnym mitem stworzenia, nadając mu nazwę Teotihuacán – „miejsce, w którym zostali stworzeni bogowie“. Nazwy takie jak „Piramida Słońca“, „Piramida Księżyca“ oraz „Aleja Zmarłych“ również pochodzą od Azteków, odzwierciedlając ich religijne i kulturowe interpretacje tego miejsca.
Teotihuacán jest jednym z najbardziej imponujących stanowisk archeologicznych na świecie. Miasto piramid, zamieszkiwane od około 100 lat przed naszą erą do 650 roku naszej ery, usytuowane jest w Dolinie Meksyku na wysokości około 2 300 metrów nad poziomem morza. Pomimo ponad stu lat badań naukowych, dominująca część ruin wciąż pozostaje nieodkrytych.
Do tajemniczego końca w VII wieku, kiedy to doszło do katastrofalnego pożaru, Teotihuacán pełniło funkcję potężnego ośrodka politycznego, militarno–gospodarczego oraz kulturalnego, wywierając wpływ na całą Mezoamerykę. W okresie swojej świetności miasto zamieszkiwało ponad 125 000 mieszkańców, rozciągając się na obszarze około 20 kilometrów kwadratowych. Była to pierwsza metropolia na kontynencie amerykańskim i jedno z największych miast na świecie w owym czasie.
Archeolodzy sugerują, iż Teotihuacán stanowiło wielokulturowe miasto, przypominające współczesne metropolie światowe, w których funkcjonują dzielnice zamieszkiwane przez ludność napływową. W trakcie badań natrafiono na ślady obecności Majów, Zapoteków oraz innych plemion ówczesnej epoki, które zachowały swoją odrębną kulturę i obyczaje, jednocześnie wywierając istotny wpływ na kształtowanie się unikalnego charakteru Teotihuacán.

Archeolodzy dowodzą, że najpierw zbudowano obie piramidy – Słońca i Księżyca – oraz Aleję Zmarłych, a dopiero później powstało wokół nich miasto.
Piramida Słońca, wznosząca się w samym sercu Teotihuacán, ma wysokość 65 metrów i podstawę o wymiarach 222 na 225 metry, co czyni ją trzecią co do wielkości piramidą na świecie. Została wzniesiona mniej więcej w I wieku naszej ery.

Usytuowana na północnym końcu Alei Zmarłych, Piramida Księżyca, została wybudowana po Piramidzie Słońca. Jej podstawa mierzy 120 na 150 metrów, a wysokość wynosi 46 metrów. W odróżnieniu od pierwszej, Piramida Księżyca została zbudowana w kilku etapach. Najwcześniejszą wzniesiono około 100 roku, a do roku 350 przeprowadzono siedem kolejnych faz rozbudowy.

W większości budowli Teotihuacán można znaleźć malowidła ścienne, które stanowią kluczowe źródło informacji o codziennym życiu oraz strukturach społecznych mieszkańców tego miejsca. Głównie stosowano kolor czerwony jako podstawowy grunt, natomiast inne barwy wykorzystywano do przedstawiania licznych, często symbolicznych motywów. Na freskach odnajdujemy zarówno wzory mitologiczne i religijne, jak i postacie ludzkie, takie jak wojownicy w trakcie walk, dygnitarze oraz ludzie zajmujący się codziennymi czynnościami.

Historia Meksyku to fascynująca mozaika różnorodnych tradycji etnicznych, kolonialnych wpływów oraz nowoczesnych aspiracji. To kraj kontrastów, w którym splatają się losy narodzin i upadków jednych z najwspanialszych cywilizacji w dziejach ludzkości. Meksyk opowiada historię, w której przeszłość i teraźniejszość harmonijnie się łączą, tworząc unikalną tożsamość narodową.